Ochrona środowiska naturalnego należy obecnie do podstawowych zadań władz publicznych.

Obowiązek chronienia środowiska wynika wprost z regulacji zawartych w ustawie zasadniczej.

W obecnie obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej przepisy odnoszące się bezpośrednio do ochrony środowiska znajdują się w różnych miejscach, występując w różnym kontekście.

Na szczególne wyróżnienie zasługuje art.74ust.4 Konstytucji RP, zgodnie z którym „władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska”.

Zarówno powyżej przytoczony przepis, jak iart.74 ust.3 wymuszają na ustawodawcy stworzenie odpowiednich warunków dla efektywnej realizacji postanowień ustawy zasadniczej.

Polski prawodawca podjął się tego zadania, uchwalając dnia 3 października 2008r. ustawę o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko.

W obecnie istniejącym polskim systemie prawnym jest on podstawowym aktem prawnym regulującym możliwość udziału społeczeństwa w chronieniu środowiska naturalnego.

Możliwość wpływania na ochronę środowiska naturalnego

Możliwość wpływania na ochronę środowiska naturalnego przez społeczeństwo związana jest z przemianami ustrojowymi dokonanymi w Polsce po roku 1989, gdy sukcesywnie podejmowano działania na rzecz utworzenia społeczeństwa obywatelskiego.

Pierwszym aktem prawnym dedykowanym umożliwieniu społeczeństwu udziału w ochronie środowiska naturalnego była ustawa z dnia 9 listopada roku 2000 o dostępie do informacji o środowisku i jego ochronie oraz ocenach oddziaływania na środowisko.

Powyższy akt prawny poświęcił przepisy Rozdziału 3 uregulowaniu zagadnienia udziału społeczeństwa, w tym także organizacji społecznych, w ochronie środowiska naturalnego.

Przyjęcie tego aktu prawnego było niezbędnym do urzeczywistnienia przyjętych w Konstytucji RP postanowień dotyczących prawa do informacji o środowisku i udziału społeczeństwa w jego ochronie.

Jednak obowiązywała ona krótko, gdyż po niespełna roku weszła wżycie ustawa z dnia 27 kwietnia roku 2001.

Prawo ochrony środowiska, która w przepisach Działu V, wart.31-39 określała zasady i sposób udziału społeczeństwa w ochronie środowiska.

Przepisy Prawa ochrony środowiska

W związku z wejściem wżycie u.u.i.ś.o., przepisy Prawa ochrony środowiska w tym zakresie przestały obowiązywać.

Udział społeczeństwa w budowaniu zielonego ładu i ochronie środowiska może przejawiać się jako samodzielna inicjatywa obywateli, jak również ich zrzeszeń, określonych przez ustawodawcę jako organizacje ekologiczne.

Już w tym miejscu nasuwa się pytanie, jaki jest zakres pojęcia organizacja ekologiczna?

Wraz z kolejnymi postanowieniami u.u.i.ś.o. pojawiają się następne ważne pytania.

Ustawodawca, podobnie jak społeczeństwo w codziennej komunikacji, niekiedy używa słów, których znaczenie nie jest mu znane.

Formułuje także pojęcia, jednocześnie nie określając precyzyjnie zakresu ich znaczenia.

Pomimo faktu, że prawodawca po raz kolejny reguluje materię związaną z udziałem społeczeństwa w ochronie środowiska naturalnego, w tym również obywateli zrzeszonych w organizacjach społecznych, nie ustrzegł się błędów związanych z określeniem pojęcia „organizacji ekologicznej”.

Aby poznać znaczenie słowa „organizacja ekologiczna”, należy sięgnąć do wykazu pojęć używanych wu.u.i.ś.o.

Zgodnie z art.3 pkt10 ustawy pod pojęciem organizacji ekologicznej „rozumie się przez to organizację społeczną, której statutowym celem jest ochrona środowiska”.

Powyżej przytoczona definicja wskazuje jedynie na przedmiot działalności danej organizacji społecznej, którym musi być ochrona środowiska.

Nie wskazuje się, czy cel ten jest jednym z wielu celów, jakie obrała określona organizacja społeczna ani też czy nie wskazała go później, w trakcie swojego funkcjonowania.

Z przepisu art.3 pkt10 nie wynika także obowiązek realnej działalności na rzecz ochrony środowiska.

Z powyższego wynika więc, że za organizację ekologiczną można uznać każdą organizację, która zadeklaruje jako swój cel chronienie środowiska, w bardzo szerokim znaczeniu tego pojęcia.

Dla bardziej precyzyjnego określenia organizacji ekologicznej należy wyjaśnić pojęcie organizacji społecznej, której, jak wynika z u.u.i.ś.o., rodzajem jest organizacja ekologiczna.

Wspomniane pojęcie występuje w przepisie art.5 §2 pkt5 ustawy z dnia 14 czerwca roku 1960.

Kodeks postępowania administracyjnego, w myśl którego pod pojęciem organizacji społecznej należy rozumieć organizacje zawodowe, samorządowe, spółdzielcze, jak również i inne organizacje społeczne.

Definicja zawarta w Kodeksie wprowadza szeroki katalog podmiotów, które za organizację społeczną można uznać.

Rozważając pojęcia organizacji społecznej oraz organizacji ekologicznej, warto sięgnąć do uchwały siedmiu sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 12 grudnia 2005r., w której wskazano na szeroki zakres pojęcia organizacji społecznej.

Wobec tego trafnym wydaje się być zasygnalizowany w literaturze prawa administracyjnego pogląd, wedle którego organizacją ekologiczną może być każda forma zrzeszenie społeczeństwa, która jest wyodrębniona organizacyjnie, prowadzi legalną działalność i jej celem jest szeroko pojmowana ochrona środowiska naturalnego.

Mając zatem na uwadze powyższe spostrzeżenia, należy poruszyć także zagadnienie podmiotu, któremu w literaturze przedmiotu odmawia się uznania za organizację ekologiczną. W doktrynie prawa administracyjnego podkreśla się, że nie można przyznać statusu organizacji ekologicznej partii politycznej.

Oczywiście, należy mieć na uwadze, że ustrojodawca wart.11 i12 Konstytucji RP oddzielnie wskazuje partie polityczne oraz organizacje społeczne.

Natomiast jeżeli określona partia polityczna za swój cel przyjęła działania na rzecz ochrony środowiska jako cel, dla którego będzie ona kształtowała politykę państwa, w tym poprzez zdobycie i utrzymywanie władzy na szczeblu krajowym lub lokalnym, to nie powinno się jej odmawiać szansy na zmianę otaczającej rzeczywistości poprzez np. wzięcie udziału w postępowaniu administracyjnym czy też złożeniu skargi do sądu administracyjnego.

W kontekście wyglądu scen politycznych w wielu krajach Unii Europejskiej, gdzie partie odwołujące się do ideologii zielonej polityki, od wielu lat posiadają reprezentacje w parlamentach, jak również w Parlamencie Europejskim istnieje grupa Zielonych, trudno uznać za słuszny argument o braku celu, jakim jest ochrona interesu społecznego poprzez ochronę środowiska.

Partia polityczna, będąc dobrowolnym i legalnym zrzeszeniem, powinna więc posiadać możliwość wzięcia udziału w postępowaniu na takich samych zasadach jak każda inna organizacja społeczna.

Powyższy postulat wydaje się być uzasadniony w świetle przepisów zawartych w dalszej części ustawy.

Zgodnie z art.45 ust.1 u.u.i.ś.o., „organizacje ekologiczne, jednostki pomocnicze samorządu gminnego, samorząd pracowniczy, jednostki ochotniczych straży pożarnych oraz związki zawodowe mogą współdziałać w dziedzinie ochro-ny środowiska z organami administracji”.

Z powyższego przepisu wynika, że ustawodawca chce umożliwić znacznie szerszej grupie podmiotów współudział w kształtowaniu rzeczywistości ekologicznej.

Tak jak w przypadku jednostek pomocniczych gmin nie powinno dziwić umożliwienie im współpracy z organami administracji publicznej w zakresie ochrony środowiska, tak stworzenie możliwości współdziałania dla samorządu zawodowego, związków zawodowych czy jednostek ochotniczych straży pożarnych pokazuje, jak ustawodawca dąży do większej aktywności społeczeństwa w działalności na rzecz ochrony środowiska.

Aby zwiększyć udział społeczeństwa w ochronie środowi-ska, wu.u.i.ś.o. przewidziana jest możliwość tworzenia zakładowych komisji ochrony środowiska oraz powoływania społecznych inspektorów ochrony środowiska, co pokazuje skalę działań ustawodawcy na rzecz zaangażowania społeczeństwa w działalność na rzecz ochrony środowiska.

Włączenie podmiotów, których bezpośrednim celem nie jest ochrona środowiska (a w przypadku związków zawodowych czy samorządu pracowniczego nie wydaje się być nawet celem ubocznym), nasuwa wniosek, że rozważana wcześniej partia polityczna (której oczywiście statutowym celem jest działalność na rzecz ochrony środowiska naturalnego) również powinna mieć prawo do udziału w ochronie środowiska, podobnie jak organizacja ekologiczna.

Ustawodawca, tworząc przepisy dotyczące udziału organizacji ekologicznych w działaniach na rzecz ochrony środowiska, słusznie przewidział, że nie każda będzie potrafiła profesjonalnie przygotować się do efektywnych działań w zakresie prawnej ochrony środowiska naturalnego.

Wychodząc na przeciw ich oczekiwaniom przewidział możliwość udzielenia im pomocy, o czym stanowi art.45 ust.3 u.u.i.ś.o.14 Przytoczony przepis wymaga jednak szczegółowego omówienia.

Przede wszystkim pomoc świadczona przez organy administracji publicznej jest ograniczona celowościowo.

Mianowicie władze publiczne mogą udzielać pomocy organizacjom ekologicznym jedynie w zakresie działalności na rzecz ochrony środowiska.

Ma to istotne znaczenie w przypadku, gdy statutowe cele danej organizacji są szersze niż tylko ochrona środowiska.

Organizacja ekologiczna nie będzie więc mogła liczyć na pomoc ze strony władz publicznych w sytuacji, gdy jej działanie nie będzie związane z ochroną środowiska.

Udowodnienie faktu, że w określonych okolicznościach organizacja społeczna działa na rzecz ochrony środowiska, spoczywa więc na stronie społecznej i to od organu zależy, czy wdanych okolicznościach można ją zakwalifikować jako organizację ekologiczną.

W literaturze prawa administracyjnego słusznie wskazuje się, że omawiany przepis stanowi przede wszystkim uprawnienie organu administracji publicznej do udzielenia pomocy organizacji ekologicznej, nie jest zaś roszczeniem przysługującym stronie społecznej.

Kolejną kwestią, jaką należy poruszyć w związku z zagadnieniem pomocy organizacjom ekologicznym, jest jej forma. Ustawodawca wart.45 ust.3 u.u.i.ś.o. nie sprecyzował, w jakiej formie pomoc organizacjom ekologicznym miałaby być udzielana.

Nie określił także przesłanek (poza działalnością na rzecz ochrony środowiska), którymi organ administracji publicznej miałby się kierować.

W tym przypadku organ administracji publicznej dysponuje możliwością uznania, czy ina jaką pomoc zasługuje strona.

Z brzmienia omawianego przepisu wynika więc, że organ może udzielić zarówno pomocy niematerialnej, w zakresie wsparcia prawnego, szkoleniowego czy informacyjnego, jak również może udzielić pomocy o charakterze materialnym, dostarczając środki finansowe, udostępniając lub przekazując na własność nieruchomość, czy biorąc udział w przedsięwzięciu opartym o przepisy regulujące partnerstwo publiczno-prywatne.

Jedynym błędem ustawodawcy w tym przypadku jest nieokreślenie szczegółów pomocy, gdyż udzielenie wsparcia o charakterze materialnym może rodzić obawy o brak transparentności działań władz publicznych, co w pewnym sensie może blokować udzielenie takie-go wsparcia.

Ustawodawca, chcąc w większym stopniu zaangażować społeczeństwo w ochronę środowiska, przewidział możliwość udziału strony społecznej w redystrybucji środków publicznych przeznaczonych na działania na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Wskazana wyżej możliwość została przewidziana w przepisach ustawy z dnia 27 kwietnia 2001r.

Prawo ochrony środowiska, w przepisach dotyczących finansowania ochrony środowiska i gospodarki wodnej

Zgodnie z art.400 Pr. ochr. śr. Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej jest państwową osobą prawną, z kolei każdy z16 wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej jest samorządową osobą prawną, w rozumieniu przepisów o finansach publicznych.

Oba rodzaje funduszy posiadają dwa organy ‒ zarząd jako organ wykonawczy, oraz radę nadzorczą jako organ stanowiący i kontrolny. Na mocy przepisów art.400d i400f Pr. ochr. śr. zagwarantowany został udział czynnika społecznego w funkcjonowaniu funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Przyjęte przez ustawodawcę rozwiązanie spotkało się z aprobatą w doktrynie prawa administracyjnego, gdzie wskazuje się słusznie na poprawę pozycji strony społecznej w tym zakresie.

Dzięki przyjętym przez ustawodawcę rozwiązaniom możliwy jest realny wpływ społeczeństwa na ochronę środowiska nie tylko w zakresie działań w indywidualnych sprawach, lecz także w przypadku realizacji długofalowych strategii poprzez kierowanie strumienia środków materialnych na określone cele.

Samoorganizowanie się oraz aktywność obywateli są fundamentem społeczeństwa obywatelskiego, społeczeństwo takie charakteryzuje się zdolnością do określania i osiągania wyznaczonych celów, działa niezależnie od instytucji państwowych.

Społeczeństwo obywatelskie

O społeczeństwie obywatelskim możemy mówić, gdy obywatele wykraczają w działaniach poza zaspokajanie potrzeb swoich i swojej rodziny i realizują cele ważne dla dobra wspólnego jakiejś grupy, biorą odpowiedzialność za dobro ogółu.

Inicjatywy obywatelskie mogą być indywidualne, w małych grupach lub w wielkich strukturach, mogą być nieformalne lub sformalizowane, mogą dotyczyć rozwiązania konkretnego problemu lub być nastawione na działalność długofalową.

Należy zwrócić uwagę na to, że w ustroju demokratycznym aktywność obywatelska jest niezbędna.

Aby demokracja była pełna obywatele nie mogą ograniczać się tylko do oddania głosu w wyborach raz na kilka lat, ale powinni aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym.

Konstytucja gwarantuje samoorganizację społeczeństwa, artykuł 6 mówi:

„Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji”.

Stowarzyszenie to nic innego jak grupa osób, która chce działać wspólnie dla realizacji określonego celu (np. reprezentowanie jego członków, zaspokajanie potrzeb członków, rozwiązanie jakiegoś problemu itp.)

Każdy, a więc także dzieci i młodzież (osoby poniżej 16 roku życia za zgodą rodziców), może zostać członkiem lub współtwórcą stowarzyszenia.

Stowarzyszenia są dobrowolne, można należeć do kilku stowarzyszeń jednocześnie.

Aby założyć stowarzyszenie zwykłe potrzeba 3 osób, takie stowarzyszenie działa w oparciu o regulamin, wybiera swojego reprezentanta i zgłasza fakt swojego istnienia staroście.

Do utworzenia stowarzyszenia rejestrowego potrzeba 15 osób, stowarzyszenie działa w oparciu o statut i musi być zarejestrowane przez Krajowy Rejestr Sądowy, po zarejestrowaniu organizacja otrzymuje osobowość prawną.

W Polsce zarejestrowanych jest ponad 50 tysięcy stowarzyszeń, począwszy od ogromnych ogólnopolskich organizacji zrzeszających kilkadziesiąt tysięcy członków, do małych lokalnych organizacji zrzeszających kilkanaście osób.

Oprócz tego istnieje niezliczona ilość stowarzyszeń zwykłych, grup niesformalizowanych i pojedynczych działaczy, którzy np. dokarmiają koty na osiedlu, są wolontariuszami w domach starców, szpitalach, domach dziecka, sadzą drzewa, piszą listy do władz i mediów itp.

Każdy z nas może zostać społecznikiem/wolontariuszem/działaczem, a być może już jest.

Inicjatywy obywatelskie

W Polsce powstaje wiele różnych inicjatyw związanych z budowaniem zielonego ładu w kontekście ochrony środowiska – przyrody.

Jednym z nich jest Instytut Biologii Ssaków PAN i Politechnika Białostocka, które zachęcają miłośników przyrody do nadsyłania do nich zdjęć zrobionych w trakcie wędrówek, bo mogą one wzbogacać wiedzę o np. inwazyjnych gatunkach i pomogą naukowcom.

W ramach wspólnego projektu „Open Forest Data – repozytorium przyrodniczych danych naukowych”, który IBS realizuje od dwóch lat z politechniką, powstała aplikacja mobilna BioLoc, która pomaga w nadsyłaniu tych informacji. Aplikacja wpisuje się w tzw. naukę obywatelską (citizen science), coraz bardziej popularną na świecie.

Za pośrednictwem aplikacji można zgłaszać obecność gatunków inwazyjnych czyli obcych w polskiej przyrodzie, znalezienie martwych zwierząt, ale też inne obserwacje.

Takie materiały mają pomagać naukowcom zbierać dane o śmiertelności poszczególnych gatunków zwierząt, typować miejsca niebezpieczne dla zwierząt, badać zasięgi zwierząt czy roślin.

Naukowcy zachęcają, by przesyłać wszystkie informacje związane z przyrodą, które uznamy w trakcie wędrówek za ciekawe.

„Aplikacja może też służyć jako podręczne kompendium wiedzy o poszczególnych gatunkach, a galeria pozwala na przykład porównać znalezioną czaszkę z trójwymiarowym modelem z kolekcji Open Forest Data” – podano.

„Z roku na rok w naszym kraju rośnie świadomość przyrodnicza społeczeństwa. Coraz więcej Polaków interesuje się przyrodą, obserwuje i fotografuje napotkane zwierzęta, ale też tropy i ślady przez nie pozostawiane” – mówi dyrektor Instytutu Biologii Ssaków PAN dr hab. Rafał Kowalczyk. Dodaje, że powstała aplikacja pomoże w wykorzystaniu zebranych obserwacji właśnie do celów naukowych.

„Profesjonalni naukowcy mają ograniczone możliwości, nie są w stanie dotrzeć wszędzie. Wsparcie zwykłych ludzi, entuzjastów i naukowców nieprofesjonalnych, pozwala więc zgromadzić znacznie więcej danych, których opracowaniem zajmą się już zawodowcy” – dodaje dyrektor Instytutu Nauk Leśnych Politechniki Białostockiej. prof. Sławomir Bakier.

Zaznacza, że w centrum zainteresowania naukowców jest Puszcza Białowieska jako ostatni las pierwotny na niżu europejskim, ale zachęcają do używania aplikacji miłośników przyrody w całej Polsce, bo wszystkie dane są dla naukowców cenne.